کانی ها

کانی(مینرال)، مادهای طبیعی، غیر آلی، متبلور و جامدی است که ترکیب شیمیایی نسبتا ثابتی دارند و در ترکیب سنگهای پوسته زمین یافت میشود و دارای فرمول شیمیایی و ساختمان اتمی مشخص است.

برخی کانیها از یک عنصر خالص و بسیاری از آنها از دو یا چند عنصر درست شدهاند.

واژه کانی از واژه فارسی کان گرفته شدهاست که به آن سنگ معدن نیز گفته میشود. بنابراین، کانی به مادهای گفته میشود که به طور طبیعی از معدن (کان) به دست میآید و معدن بخشی از پوسته زمین است که در آن به اندازه چشمگیری، کانی یافت میشود.

موادی مانند شیشه، چینی، آلیاژهای گوناگون، که انسان آنها را ساختهاست، و موادی مانند مروارید، صدف، استخوان، عاج و بسیاری دیگر، که جانداران میسازند، کانی نیستند.

تنها استثنا از این تعریف گرافیت و زغال سنگ است که در حقیقت منبعی آلی دارند ولی در مسیر تکامل خود دستخوش تغییرات بسیار شدهاند و در حقیقت به طور مستقیم ریشهٔ آلی ندارند.

مسالهٔ دیگر یخ است که بیشتر زمینشناسان طبق تعریف آن را کانی میدانند. نفت را نیز گروهی از زمینشناسان کانی میدانند.
ویژگیهای کانیها

کانیها همگناند :

یعنی ویژگیهای فیزیکی و شیمیایی همهٔ ذرههای سازندهٔ آنها، یکسان است. برای مثال، اگر یک قطعه هالیت یا نمک خوراکی را به تکههای بسیار کوچکی بشکنیم، همهٔ ذرههای بهدست آمده، مزهٔ شوری دارند، بهسادگی در آب حل میشوند و دیگر ویژگیهای نمک را نشان میدهند.

کانیها جامد و بلوریاند :

یعنی، ذرههای سازندهٔ آنها براساس نظم و قانون معینی کنار هم قرار گرفتهاند؛ به نحوی که، همه سطحهای بیرونی یک کانی، صاف است. شکل بلوری و منظم کانیها از آرایش اتمها و مولکولهای درونی آنها ناشی میشود.

ترکیبات شیمیایی :

هر کانی ترکیب شیمیایی ثابتی دارد. برای مثال، پیریت همیشهFeS۲ و کلسیت CaCO۳ هموارهاست. البته، در برخی کانیها ممکن است نسبت برخی عنصرها تغییر کند. برای مثال، در کانی الوین FeMgSiO۴ ممکن است درصد آهن و منیزیم از بلوری به بلوری دیگر، از ۰ تا ۱۰۰٪ تغییر کند.

عنصر کانی : 

برخی کانیها، مانند طلا، از یک عنصر درست شدهاند. البته، طلا کمتر به صورت خالص یافت میشود. بلورهای مکعبی و زرد رنگ طلا، اگر با نقره همراه باشند، روشنتر و اگر با مس همراه باشند، قرمزتر به نظر میرسند. بسیار از کانیها از دو یا چند عنصر متفاوت هستند که مادهٔ مرکبی را بهوجود آوردهاند. برای مثال، فراوانترین کانی، یعنی کوارتز، ترکیبی از سیلیسیم و اکسیژن است.
شکلگیری کانیها

کانیها از پیوندهای گوناگون بین اتمها به وجود میآیند. تاکنون ۹۲ عنصر در طبیعت، شناسایی شدهاست. از بین این ۹۲ عنصر طبیعی، ۸ عنصر اکسیژن، سیلیسیم، آلومینیوم، آهن، کلسیم، سدیم، پتاسیم، و منیزیم، حدود ۹۸٫۵٪ درصد از کانیها را میسازند. از ترکیب شدن این عنصرها با هم، کانیهای گوناگون بهوجود میآید. برای مثال، از ترکیب شدن اکسیژن با سیلیسیم، اکسید سیلیسیمSiO۲ یا کوارتز و از ترکیب شدن اکسیژن، سیلیسیم، منیزیم و آهن، الوین FeMgSiO۴ بهدست میآید.

کانیها علاوه بر این که از نظر ترکیب شیمیایی با هم تفاوت دارند، از نظر شکل ظاهری، رنگ، اندازه و دیگر ویژگیها نیز تفاوتهای زیادی با هم دارند. این تفاوتها به چگونگی شکلگیری آنها برمیگردد. برخی کانیها از سرد شدن ماده مذاب بهدست میآیند، همه کانیهای سنگهای آذرین، مانند کوارتز، فلدسپات، میکا و الوین، این گونه به وجود میآیند.

برخی دیگر از کانیها از سرد شدن بخار در سطح سنگها یا شکافهای موجود در آنها به وجود میآیند. سرد شدن گاز گوگرد در قلههای آتشفشانی دماوند و تفتان، نمونهای از این فرایند است. کانیهای دیگری از بخار شدن محلولهایی به وجود میآیند که به اندازهٔ اشباع رسیدهاند. برای مثال، از بخار شدن آرام دریاچههای مرکزی ایران، هالیت(نمک) و گچ به دست میآید.

برخی کانیها از واکنشهای شیمیایی یونها در آب به وجود میآیند. برای مثال، در دریاهای گرم، یون کلسیم +۲Ca با یون کربنات -۲(CO۳) ترکیب میشود و کانی کلسیت CaCO۳ تهنشین میشود. برخی کانیها نیز پیامد تخریب شیمیایی کانیها دیگر هستند. برای مثال، از تجزیه شیمیایی فلدسپاتها، کانیهای رستی (کانیهای تشکیلدهنده خاک) بهوجود میآیند.برخی از کانی ها نیز در درون زمین و تحت تاثیر گرما و فشار و واکنش با محلول های داغ، مانند گرافیت، بدست می آیند.